نقش اختلالات درون خانواده در گرایش جوانان به اعتیاد / اسدالله افشار

نقش اختلالات درون خانواده در گرایش جوانان به اعتیاد

اسدالله افشار

اعتیاد یکی از مشکلات پیش روی جامعه ما و مخصوصا قشر جوان می باشد. جامعه ما جامعه جوانی است پس باید برای از بین بردن این معضل تلاش فراوانی انجام داد؛ البته عوامل زیاد دیگری نیز در اعتیاد افراد نقش دارند. نتایج حاکی از آن است که بین گرایش به مصرف مواد اعتیادآور در بین اعضای خانواده، اختلاف والدین، میزان کنترل والدین، نحوه گذران اوقات فراغت، دسترسی به مواد و رابطه با دوستان معتاد و گرایش افراد به اعتیاد رابطه معنا داری وجود دارد.

یافته های تحقیق حاکی ازاین امراست که خانواده مهمترین نقش را در اعتیاد افراد یدک می کشد. خانواده را می توان مهمترین نهاد اجتماعی در اکثر جوامع انسانی دانست که تأثیربسزایی درتکوین و تحول شخصیت فرد دارد. اساس سازگاری فرد در جامعه، در خانواده پایه گذاری و پی ریزی می شود. خانواده اولین مکانی است که فرد خود را در آن می بیند و می توان گفت که قسمت عمده شخصیت فرد تحت تأثیر خانواده شکل می گیرد. به همین سبب هنگامی که خانواده نتواند این مهم را به عهده گیرد و آن را به نحو احسن انجام دهد این وظیفه مهم خواه نا خواه به عهده دیگر افراد یا گروه ها مثل گروه همسالان واگذار می شود. باتوجه به اینکه خانواده کوچکترین و مهمترین نهاد اجتماعی می باشد، وضعیت نابسامان خانوادگی و مشکلات والدین و اعتیاد آنها و... مهمترین عامل در ایجاد و گسترش اعتیاد به مواد مخدر می باشد.

خانواده سالم بستري مناسب براي رشد، شكوفايي و بالندگي اعضاي خود فراهم مي كند و در حفظ و ارتقا سلامت جسمي و رواني تاثير فراوان و غيرقابل انكاري دارد؛ در مقابل، خانواده ناسالم مي تواند زمينه را براي ايجاد اختلال در بُعدهاي جسمي، رواني و اجتماعي فراهم كند و افراد را به سمت انواع بزه ها از جمله اعتياد سوق دهد.

حضور فرد يا افراد معتاد در خانواده، ايجاد جو ناامني و نگراني دايمي در خانواده در قالب بحث و نزاع دايمي يا تهديد به طلاق، پرخاشگري كلامي و بدني و اعمال خشونت از قبيل تحقير، تمسخر، تهديد، توهين و آزارهاي جسمي يا جنسي، نبود توجه به نيازهاي رواني افراد خانواده به ويژه نوجوانان و عدم تحمل مخالفت از جانب آنها و نبود نظارت بر رفتارهاي فرزندان و يا نظارت افراطي و توأم با بدگماني و تهمت زدن از عوامل گرايش نوجوانان و جوانان به اعتياد بوده كه خانواده ها زمينه ساز آن هستند. بديهي است هرگونه تلاش در جهت حذف عوامل و دستيابي به سلامت در روابط خانوادگي گامي مؤثر در پيشگيري از اعتياد محسوب مي شود.

اعتیاد پدیده ای چند وجهی

گرچه اعتیاد یک پدیده چندجهی است و عوامل مختلف روانی، اجتماعی، بیولوژیکی و فیزیولوژیکی در آن مؤثر هستند اما در این بین خانواده به این دلیل که نخستین مکان برای جامعه‌پذیر ساختن کودکان و نوجوانان شناخته می‌شود اهمیتی مضاعف دارد. از این نظر که خانواده‌ها به دلیل عدم آشنایی با شیوه‌های تعامل با فرزندان و نحوه کنترل آنها زمینه را برای گرایش فرزندان به سمت دوستان و در نتیجه روی آوری آنها به سمت مواد مخدر را فراهم می‌نمایند.

روانشناسان معتقدند؛ از میان عوامل نام برده شده، خانواده فاکتوری است که هم می‌تواند نقش پیشگیرانه از بروز آسیب‌های روانی و اجتماعی داشته باشد و هم می‌تواند فراهم کننده و تسهیل کننده این شرایط باشد. از آنجایی که بسیاری از رفتارها در اثر الگوسازی و تقلید شکل می‌گیرد، طبعاً باید گفت به همین دلیل نقش خانواده بسیار پررنگ است. زیرا خانواده نخستین جایی است که کودک در آن جامعه‌پذیری را فرا می‌گیرد و والدین به عنوان دیگری مهم به منبع تقلید و تکرار رفتار آنها تبدیل می‌شوند. برای مثال، در خانواده‌ای که مصرف سیگار و مواد مخدر در معرض دید کودکان انجام می‌شود، احتمال شکل گیری و تکرار این رفتار نادرست در کودکان همان خانواده در آینده بیشتر است.

دکتر«علی اکبر ارجمندنیا» روانشناس و استاد دانشگاه در این خصوص می گوید: با مصرف مواد مخدر در خانواده، قبح مصرف آن برای فرزندان از بین می‌رود و به امری عادی تبدیل می‌شود. این در حالی است که ما در نقش والدین و در زمینه تعلیم و تربیت نه تنها باید برای فرزندان بلکه باید برای خود نیز خطوط قرمزی مشخص کنیم و حتی خود در نقش والد به سمت انجام آنها نرویم. همچنین باید بدانیم که اگر چیزی آسیب‌زا است، برای همگان آسیب‌زا است و فرقی نمی‌کند که آن چیز در کجا و چه مکانی و توسط چه کسی انجام شود.

این استاد دانشگاه می‌افزاید: نتایج بسیاری از مطالعات حاکی از این است که اغلب کودکانی که به سمت مصرف مواد مخدر رفته‌اند، مورد ضرب و شتم والدین یا بی‌اعتنایی و بی‌توجهی آنها قرار گرفته‌اند. متأسفانه برخی والدین تصور می‌کنند که بی‌توجهی به کودک و کارهای او نوعی دادن استقلال و آزادی عمل به آنها است، در حالی که چنین امری به معنای آزادی عمل نیست.

ایشان می گوید در پژوهشی که در کانون اصلاح و تربیت انجام داده، به این نتیجه رسیده است که تعداد بالایی از نوجوانان بزهکار حدود ۵۰ سال با والدین خود اختلاف سنی داشتند که خود همین اختلاف سنی نوعی رهاشدگی فرزندان از دخالت‌ها و نظارت‌های والدین را نشان می‌دهد. زیرا افراد دارای نیازهای روانشناختی متنوعی نظیر توجه، حمایت، امنیت و تأیید هستند که باید در سطح خانواده برآورده شوند و چنانچه خانواده‌ای نتواند این نیازها را برآورده کند و فرزندش دچار خلأ عاطفی شود، طبیعتاً فرزند برای پر کردن این خلاءهای روانی به سمت دوستان جذب می‌شود وای بسا برای مورد تأیید قرار گرفتن گروه دوستان مجبور به استعمال سیگار و یا مواد مخدر شود.[1]

اعتیاد به مواد مخدر؛ از غم انگیز ترین تراتژی های انسان معاصر

اعتیاد به مواد مخدر به عنوان پدیده ای زیستی- اجتماعی- روانی یکی از غم انگیز ترین تراتژی های انسان معاصر است که تبعات بسیار ناخوشایند اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی دارد. رابطه اعتیاد با مسائل اجتماعی ارتباطی دوجانبه است. از یک سو اعتیاد، جامعه را به انحطاط می کشاند و از سوی دیگر پدیده ای است که ریشه در مسائل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی دارد. اعتیاد گرایش فرد را به اصول اخلاقی و معنوی و ارزش های اجتماعی کاهش می دهد. به طوری که آسیب شناسان اجتماعی، اعتیاد را به مثابه «جنگ شیمیایی خانگی» و «جنگ بدون مرز» می دانند.[2]

در واقع اعتیاد به مواد مخدر همچون الکل نه فقط بر جسم فرد بلکه برروح و روان، تفکر و رفتار و همچنین بر نگرش فرد نسبت به خود، نزدیک ترین دوستان و دیگران تأثیر می گذارد. پیامدهای ناخوشایند ناشی از آن یکی از مهم ترین مشکلات سلامت عمومی در سراسر جهان بشمار می رود. علیرغم سابقه طولانی، اختلال های وابسته مواد در دنیا اخیرا به یک مشکل بزرگ جهانی تبدیل شده که ازعوامل روان شناختی، اقتصادی، فردی، خانوادگی و سیاسی تأثیرمی گیرد.

خانواده ها از مهم ترین عوامل اعتیاد جوانان در دنیا

پژوهش های صورت گرفته، خانواده را به عنوان یکی از مهم ترین و مؤثرترین عوامل در پیشگیری و یا ایجاد کننده گرایش فرزندان به سمت مواد مخدر برشمرده اند.[3]

همان گونه که بیان شد خانواده، بخشی از گروه اجتماعی اولیه فرد است و اولین کانون اجتماعی شدن است که نگرش ها و رفتارهای فرد را تحت تأثیر قرار می دهد. باید اذعان داشت والدین به طور مستقیم و غیر مستقیم بیشترین حمایت و تأثیر را بر روی فرزندان خود دارند. جو عاطفی خانواده که چگونگی دخالت یا عدم دخالت شان در کارهای اعضای دیگر و رقابت و همکاری آن ها با یکدیگر است، در سلامت روانی و رفتاری فرزندان مؤثراست.

گرايش به استقلال از والدين و پيوستن به گروه همسالان

يكي از ويژگي هاي دوران نوجواني گرايش به استقلال از والدين در ابعاد گوناگون است. نوجوان در عرصه فكر و عمل به دنبال عقيده ها، شيوه هاي جديد و اجتناب از اطاعت محض و تقليد كودكانه از والدين است. اين گرايش به استقلال و عدم تقليد از والدين در زمينه هاي گوناگون با شدت و ضعف همراه است. نتايج پژوهش هاي مختلف نشان دهنده اين نكته است كه نوجوانان در زمينه انتخاب رشته تحصيلي و شغل تا حدود زيادي تحت تأثير والدين قرار دارند اما در زمينه نوع پوشش، زبان محاوره اي، سرگرمي ها و انتخاب سبك موسيقي بيشتر از همسالان خود تبعيت مي كنند. از آنجايي كه استقلال خواهي در دوران نوجواني امري طبيعي و حتي لازم و ضروري است، بسياري از اختلاف هاي بين نوجوان و والدين را بايد پديده اي عادي تلقي كرد و در بسياري موارد نيازي به مراجعه به متخصصان بهداشت رواني همچون روانشناس و روانپزشك وجود ندارد. اگر اختلاف هاي مذكور منجر به رفتارهاي پرخاشگرانه مكرر به ويژه پرخاشگري بدني و يا رفتارهاي خود تخريبي مانند مصرف مواد، فرار از منزل، ترك تحصيل و يا ارتكاب جرم شود، مراجعه به متخصصان امر به صورت جدي توصيه مي شود. اگر والدين، مربيان و معلمان نقطه نظرهاي خود را همراه با استدلال هاي منطقي با نوجوان در ميان بگذارند و درباره انتظارها و خواسته هاي خود توضيح هاي قانع كننده ارايه كنند و در عين حال روابطي صميمانه و حمايت كننده داشته باشند، نوجوانان نيز استقلال مورد نياز خود را با سهولت بيشتر و مشكل كمتري به دست خواهند آورد.

راهکارها و نتایج شواهد پژوهشی در این زمینه

شواهد پژوهشی نشان می دهندکه:

1- تعامل والدین- کودک بر عملکرد خانواده و بهزیستی روان شناختی فرزندان تأثیر می گذارد.[4]

2- چندین ویژگی از رابطه والدین- کودک مانند سطوح پایین صمیمیت، پذیرش و محبت والدین با بزهکاری و رفتارهای ضد اجتماعی فرزندان مرتبط است.

3- در مقابل، سست شدن روابط عاطفی حاکم بر خانواده و جو توأم با تعارض منجر به ادراک ضعیف خود کارآمدی، اعتماد به نفس پایین و عدم احساس شایستگی اجتماعی در فرزندان می گردد و آن ها با یک شخصیت رشد نیافته و ناایمن به جامعه وارد می شوند و بالطبع در مواجهه با رویدادها و فشارهای زندگی اجتماعی احساس ناامنی می کنند، چرا که تأمین امنیت و احساس امنیت فردی در درجه اول به محیط خانواده بر می گردد.[5]

4- در این بخش باید به این نکته مهم نیز توجه داشت که جو خانوادگی حمایتی و صمیمیت عاطفی یک پیش شرط برای سلامت جسمی و روانی کودکان در طول زندگی شان است، در حالی که انزوا و بیگانگی خانوادگی اغلب با مشکلات رشدی همراه است.

5- یک خانواده ناکارآمد با روابط عاطفی سرد،آسیب دیده، روابط هیجانی ناسازگار و نا عادلانه، پرخاشگری، رفتارها و الگوهای حل تعارض بد مشخص می شود.

6- اختلالات درون خانواده تأثیر منفی بر نوجوانان و رشدشان دارد و آن ها با استفاده از مصرف مواد سعی در پیدا کردن راهی برای خروج از وضعیت غیرقابل تحمل خانواده دارند؛ به طوری که پژوهش ها نیز نشان می دهد داشتن روابط خانوادگی ضعیف پیش بینی کننده مصرف مواد می باشد.

7- در مقابل، پژوهش های دیگر[6] نیز نشان داده است که کارکرد مؤثرخانواده باعث افزایش ایمنی و کاهش مشغله ذهنی، کناره گیری و مشکلات رفتاری در کودکان می شود و کودکانی که دارای خانواده های با ارتباطات باز هستند، شادتر، سالم تر و از زندگی شان راضی هستند.

8- هر اندازه، خانواده از محیط و جو عاطفی سالم و در نتیجه رفتارها و تعاملات سالم تری بهره مند باشد، و به عبارتی صداقت، صمیمیت، یکدلی، یکرنگی، ملاطفت، مهربانی و عشق بر فضای عمومی خانواده مستولی گردد، به همان میزان نیز فرزندان در کسب هویت، افزایش عزت نفس و داشتن خودپنداره مثبت، موفق تر بوده و در نتیجه با وقایع زندگی و اطرافیان، سازگارانه تر برخورد خواهند نمود.

9- تحقیقات نشان داده است بداخلاقی والدین و نداشتن ارتباط خوب با فرزند، جزء عوامل محیطی مستعد کننده گرایش به اعتیاد می باشد. تجربه محیط ناخوشایند در خانواده می تواند اضطراب، افسردگی و پرخاشگری را در فرد افزایش دهد و این عواطف منفی می تواند فرد را مستعد گرایش به اعتیاد کند.[7]

10- هنگامی که انسان از لحاظ عاطفی و اجتماعی حامی کمتری دارد، احساس تنهایی از لحاظ روان شناختی بر او مستولی می گردد. احساس تنهایی به عنوان یکی از نشانه های افسردگی و گرایش لغزش گونه افراد به اعتیاد است؛ لذا یکی از مسائل مطرح شده در حوزه اعتیاد، احساس تنهایی ناشی از طردهای اجتماعی و حذف محیط حامی به سبب ادامه این رفتارهای مخاطره آمیز می باشد.

11- بهترین واکسیناسیون روانی- اجتماعی برای فرزندان این است که عزت نفس آنها را بالا ببریم. منظور از عزت نفس، احساس خودارزشمندی است. کودکی که به طور مداوم مورد سرزنش و تحقیر اطرافیان قرار می‌گیرد، پی در پی برچسب‌های منفی به او زده می‌شود و مورد بی توجهی، اذیت و آزار قرار می‌گیرد، عزت نفس پایینی هم دارد و در نتیجه برای مورد توجه قرار گرفتن دیگران، ممکن است به رفتارهای ناشایست روی آورد.

12- باید به نیازهای روانشناختی فرزندان به موقع و به طور شایسته توجه شود، آنها تکریم شوند و مطلقاً مورد تنبیه بدنی و الفاظ زشت قرار نگیرند تا عزت نفس در آنها تقویت شود. زیرا کودکی که عزت نفس دارد، تاب آوری بالایی هم دارد و در مواقع بحران به دارایی‌ها و توانایی‌های خود اتکا می‌کند و اگر روزی گروهی از دوستانش تصمیم بگیرند او را به واسطه عدم مشارکت در رفتار مصرف ترک کنند، دچار آسیب نمی‌شود.

13- تعاملات بین اعضای خانواده باید رضایت‌بخش باشد. افراد خانواده باید به نقش‌های خود آگاه باشند و تداخل در نقش‌ها ایجاد نشود. هر فردی باید در چارچوب خانواده، به مسئولیت‌های فردی و گروهی خود عمل کند. تنها در این صورت است که شخصیت کودکان هم تقویت شده و در برابر هر خطر مقاوم خواهند شد. از طرفی همدلانه برخورد کردن والدین با فرزندان و اجتناب آنها از تحقیر و سرکوب فرزند، می‌تواند تأثیر مثبتی در رفتارهای آنها داشته باشد.

14- توجه به سلامت روان والدین مهم است. هرچه کودکان، والدین افسرده،پرخاشگر و دارای اعتیاد نداشته باشند و چنین امری در بستگان درجه یک و دو هم مشاهده نشود و از طرفی کودکان و والدین با شیوه‌های حل مساله آشنا باشند، زمینه و شرایط برای روی آوری فرزندان به اعتیاد کمتر می‌شود.[8]

جان کلام این که؛

1- وجود تعامل مؤثربین والدین و فرزندان، رسیدگی به سلامت روان، عدم وجود اعتیاد در والدین و خویشاوندان درجه یک و دو، دوری از تنش در خانواده و آموزش مهارت‌های زندگی به فرزندان مانند آموزش مهارت جرأت مندی (نه گفتن) مهارت کنترل خشم، مهارت مدیریت استرس و افزایش اعتماد به نفس می‌تواند از روی آوری فرزندان به مواد مخدر جلوگیری کند. از آنجایی که نیاز به دوست‌یابی معمولاً در دوران نوجوانی افزایش می‌یابد در صورت کمتر شدن تعاملات و روابط خانوادگی ممکن است نظارتها کم شود و دوستان نامناسبی انتخاب شود ولذا پس بهتر است روابط والدین و فرزندان نوجوان در این دوره سنی خاص بیشتر گردد.

2- جامعه شناسان نیز بدرستی معتقدند؛ ایجاد یک محیط صمیمی و سالم در درون خانواده توسط والدین، آموزش صحیح، آموزش حل مساله و افزایش امکانات رشد و ترقی برای نوجوانان درکاهش گرایش آنان به مواد مخدر نقش مؤثر دارد. البته که علل و عوامل دیگری چون؛ اشتغال زایی، ایجاد وضعیت اقتصادی مناسب و افزایش مکان های تفریحی سالم

نیز در کاهش روی آوری جوانان به اعتیاد تاثیرگذار است. وقطعا نظارت بیشتر در مرزها برای دستگیری قاچاقچیان، تشدید مجازات برای معتادان و قاچاقچیان می تواند در کاهش میزان گرایش جوانان به مواد مخدر هم موثر باشد.

3-اعتیاد به مواد مخدر به عنوان یک آسیب اجتماعی در مبحث آسیب شناسی اجتماعی مطرح است که در بسیاری از کشورها،قشرمولد و جوان را مورد هدف قرارداده وازاین طریق مضرات اجتماعی،اقتصادی، فردی و فرهنگی بسیاری را به بار آورده است. اعتیاد موجب زوال شخصیت و ضعف توانایی جسمانی جمعیت جوان شده وآنان راازگروه فعال وپرنشاط جامعه دورمی کند.دراین راستا شناسایی جوانان درمعرض خطرسوء مصرف مواد و سایر رفتارهای پرخطر باید از دغدغه های جدی واساسی متولیان تعلیم و تربیت باشد.

سه شنبه: 18 / 02 / 1403- 28 شوال 1445- 7 می 2024

منابع

1- محمدی اصل، عباس (1397). جامعه شناسی اعتیاد، موسسه هم اندیشی جهانی راه برتر، تهران.

2- احمدوند، محمدعلی(1388). بهداشت روانی، براساس کتاب سمیه دشت پیما، سیمیا.

3- اداره کل مطالعات و پژوهش های ستاد مبارزه با مواد مخدر، تأثیر آموزش همگانی در پیشگیری از اعتیاد. مجله اصلاح و تربیت ۱۳۷۵: دوره چهارم، شماره 41.

4- خالقی پور، شهناز(1381). تأثیر آموزش مهارتهای پیشگیری اولیه بر ابراز وجود، سازگاری، آگاهی و گرایش به سوء مصرف مواد مخدر در دانش آموزان دوره متوسطه منطقه جی اصفهان، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان.

5- اسعدی، سید حسین (1376). دو مشکل جهانی فزونی جمعیت و مواد مخدر در آستانه قرن ۲۱، تهران: سپهر.

6- اسعدی، سیده نگار؛ اسعدی، سید حسن (1394). دلارهای هروئینی، تهران: امیرکبیر.

7- ستوده، هدایت الله (۱۳۹۳). آسیب شناسی اجتماعی(جامعه شناسی و انحرافات)، تهران: آوای باران.

8- ابراهیمی مقدم، حسین (1395). آسیب شناسی، پیشگیری و درمان اعتیاد، تهران: فارابی.

9- Knipe, E. (1995). Culture, society and drugs: the social science approach to drug use. Prospect Heights, Illinois: Waveland Press .

10- Julien R. M. (2001). A primer of drug action. New York: Henry Hold and Company.

11- Report of the international narcotics control board for 2006. United nations publications, sales no.07.xi.11 12-Ghodse, A. H. (2002) Drugs and Addictive behaviour, 3rd edition. Cambridge: Cambridge, University Press.

13-Ghodse, A. H. (1999) 'Evolution of international Drugs control, 1945- 1995'. Bulletin on narcotics. L1(1) and Austria, . United nations.

Bateson, G. (1971). The cybernetics of self: A theory of alcoholism. Psychiatry,34(1), 14-

1-18.

15- jellinek,E. M. (1960). The disease concept of alcoholism. New Haven: college and Universities Press.

[1] - دلایل خانوادگی موثر بر اعتیاد کودکان و نوجوانان چیست؟ فارس پلاس: 25 خرداد ماه 1402 / ۰۹:۳۶

[2] - افشاری، مریم؛ بابا خانی، نرگس؛ احمدی، آرمیندخت؛ وشمس الدینی لریی، سلوی (1395). مقایسه میزان حرمت خود، خود کار آمدی و خود تنظیمی در افراد وابسته به مواد افیونی، مواد محرک و افراد عادی. مجله پزشکی قانونی ایران، 22(1)، 22-15.

[3] - میرزایی علویجه، مهدی؛ نصیرزاده، مصظفی؛ اسلامی، احمدعلی؛ شریفی راد، غلامرضا، حسن زاده، اکبر ( 1392). تأثیر عملکرد خانواده در وابستگی جوانان به مواد مخدر صنعتی. فصلنامه آموزش بهداشت و ارتقای سلامت ایران، 1(2)، 30- 19.

[4] - ارقبایی، محمد؛ سلیمانیان، علی اکبر؛ و محمدی پور، محمد ( 1397). نقش جو عاطفی خانواده در گرایش به مصرف مواد: بررسی نقش میانجی عاطفه منفی. فصلنامه اعتیاد پژوهی سوءمصرف، سال دوازدهم، شماره چهل و پنجم، 70-53.

[5] - عباسی، قدرت ا... ( 1394). بررسی عوامل روان شناختی مؤثر بر احساس امنیت عمومی. طرح پژوهشی، نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران.

[6] - پورسینا، زهرا؛ طهماسیان، کارینه؛ و صادقی، منصوره سادات (1393). نقش واسطه ای ایمنی هیجانی در رابطه بین کارکرد خانواده و مشکلات رفتاری کودکان.مجله روان شناسی خانواده،1(2)، 78-69.

[7] - شیخ الاسلامی، راضیه؛ نجاتی، عصمت؛ و احمدی، ساره (1390). پیش بینی مؤلفه های شادکامی زنان متأهل از طریق عزت نفس و روابط زناشویی. مجله زن در فرهنگ و هنر،3(1)، 54-39.

[8] - دلایل خانوادگی موثر بر اعتیاد کودکان و نوجوانان چیست؟ فارس پلاس: 25 خرداد ماه 1402 / ۰۹:۳۶