بررسی علمی و دینی حرمت مواد مخدر

بررسی علمی و دینی حرمت مواد مخدر

اسدالله افشار

همیشه دراذهان این سئوال مطرح است که ؛ تأثيرآموزه هاي ديني براعتياد چيست ؟ آيا دردين فاكتور هايي وجود دارد كه شخص اگر آن ها را دارا باشد معتاد نمي شود و اگر قبلا معتاد بوده با رعايت كردن آن ترك كند ؟

درپاسخ به سئوال مذکورابتدا شایسته است این نکته را بدانیم كه كار عالم دینی(فقیه) تحقيق و جستجوي دقيق در منابع چهارگانه « كتاب، سنت، عقل و اجماع » براي دست يابي مطمئن به احكام الهي براي موضوعات متنوعي است كه آدميان در زندگي فردي و اجتماعي خود با آنها روبرو هستند. در اين چارچوب يكي از جدي ترين موضوعات و معضلات جامعه نوين ، بحث اعتياد و مصرف مواد مخدر است. شايد شكل گيري، بروز و شيوع مصرف مواد مخدر، ارتباطي با حوزه كار عالم دینی نداشته باشد اما فقه پويا حكم مي كند كه براي يك معضل جامعه معاصركه از بيماري اخلاقي اجتماعي اعتياد رنج مي برد، احكام الهي را جستجو كند. اکنون برای دریافت پاسخ تفصیلی؛ ضروی است اشاراتی به نتیجه برخی پژوهش ها ی انجام شده دراین زمینه داشته باشیم و سپس مباحث مطروحه دراین یادداشت را هوشمندانه پی گیری نماییم.

اشاره ای به نتيجه برخی پژوهش هاي مرتبط با تأثيرمذهب در پيشگيري از اعتياد :

1) يكي ازپژوهشگران دركشور مصر پس از انجام تحقيقي در آن جامعه به اين نتيجه رسيد كه: 5/63 درصد افراد مورد بررسي بر اين باور بودند كه مواد مخدر حرام است و 5/22 درصد آن را مكروه و 14 درصد حلال مي پنداشتند؛ اما دسته اول تأكيد داشتند چون مصرف مواد براي مقاصد پزشكي و درماني است، پس حلال مي شود. يعني راه توجيه براي عمل شان را فراهم مي نمايند.

2) دو تن از پژوهشگران عضويت در گروه هاي مذهبي را به عنوان نكته اي كه در بيشتر پژوهش ها به عنوان پيش بيني كننده مصرف است، آورده اند. به اين معنا كه عضويت در گروه هاي مذهبي مي تواند در پيشگيري از اعتياد بسيار مؤثر باشد.

3) تعدادي از پژوهشگران طي پژوهشي درباره خانواده هاي پرخطر و كم خطر در ارتباط با مصرف مواد، اهميت نقش مذهب را نشان داده اند. به عنوان مثال خانواده هاي با خطر بالاي مصرف مواد در باره اعتقاداتشان به خدا مطمئن نيستند و اجازه مي دهند كودكان آنها خود اعتقاداتشان را تعيين كنند. با اين حال هم چنان كه كودكان به مرحله نوجواني مي رسند، والدين نگران مي شوند و شروع به اعمال زوربه بچه ها براي قبول مذهب رسمي مي كنند. بر عكس ، خانواده هاي با خطر پايين مصرف مواد، اعتقاد محكم به وجود خدا را در طي سال هاي اوليه كودكي تأييد مي كنند ، اما بعد از نوجواني اهميتي به داشتن مذهب نمي دهند . آنها احساس مي كنند كه بنيان هاي اعتقادي را پي ريزي كرده اند و دغدغه مشاركت مذهبي ندارند.

4) در پيمايشي بر روي قريب به 8000 دانشجو در دانشگاه هاي سراسر آمريكا، يكي از پژوهشگران دريافت كه ميان مصرف ماري جوآنا، مواد روان گردان، ترياك و آمفتامين با نگرش هاي ضد فرهنگي همبستگي مثبتي وجود دارد.

5) شواهد نشان مي دهد ، رابطه معنادار و با ثباتي بين مذهب و معنويت از يك طرف و سلامت افراد از سوي ديگر وجود دارد. براي افراد معتاد زندگي حول به دست آوردن، مصرف و بهبودي از اثرات مواد متمركز است. آنها ممكن است احساس كنند كه از ديگران جدا شده اند و چيز زيادي از زندگي شان نمانده است. احساس مي كنند زندگي شان بدون معنا است و هيچ هدف متعالي يا معنوي براي آن وجود ندارد. آنها احساس مي كنند كه هيچ قدرتي بزرگ تر از خودشان براي كمك به آنها وجود ندارد.

6) صرف نظر از اين كه مذهب و دين داري چگونه سنجيده شود (به وسيله ي ميزان حضور در مسجد يا كليسا، اعتقاد به خدا، علايق مذهبي و فرقه اي) و حتي پس از كنترل مناسب متغيرهاي مداخله گر، باز هم بين مذهب و سلامت رابطه مثبت وجود دارد.

7) اكثرتحقيقات انجام شده حاكي از آن است كه دينداري مانع از بزهكاري و سوءمصرف الكل و داروهاي مخدر در جوانان مي شود. همچنين در پژوهشي ديگر مشخص شد ، دينداري رابطه منفي با افسردگي ، پريشاني رواني، بزهكاري، رفتارهاي منحرف و سوءمصرف الكل و مواد، دارد.[1]

با توجه به گزارشات فوق به نظر مي رسد بايستي نگاه ويژه و تخصصي به نقش مذهب در شكل گيري اعتياد داشته باشيم .

نقش مذهب در درمان اعتياد

اصولي كه در اسلام جهت درمان معتاد مفيد واقع مي شوند عبارتند از :

1. اصل پذيرش

در مكتب اسلام بالاترين خطا وگناه كه همان شرك به خدا مي باشد درصورت بازگشت و شناخت ذات يكتاي خداوند قابل بخشش است و هيچ كس مأيوس از رحمت خداوند نيست و شخص معتاد نيز زماني كه جهت درمان، پناه به مرجع ذي صلاحي آورد به هيچ عنوان طرد نمي شود.

2. اصل حمايت

اسلام به پيروان خود دستور مي دهد زماني كه شخص ولو غير مسلمان به قصد كمك گرفتن به تو رجوع كرد دست رد به سينه او زده نشود، بلكه حتي حمايت از افراد ضعيف و مستضعف علامت ايمان افراد برشمرده شده و كسي كه در فكر اين موضوع نباشد مسلمان نمي باشد؛ لذا معتاد نه تنها پذيرفته مي شود بلكه از نظر درمان حمايت هم مي شود.

3. اصل بازگشت به اصل خويش

شخص راهنما كه خود مسلمان دلسوزي است سعي خواهد نمود او را با ارزش هاي انسانيش آشنا كند و جايگاه انسان را در روي زمين به وي نشان دهد و مقام انسان و عزت هميشگي او را در پرتو گرايش به مذهب به وي گوشزد مي كند تا زمینه تفکر و در نتیجه بازگشت به اصل خويش در او ايجاد شود.

4. اصل تصميم و اراده

در اسلام حتي نيت و تصميم شخص چنانچه مثبت باشد اجر در پي دارد و لذا زماني كه هر معتاد اراده و تصميم به ترك گرفت همان لحظه گرايش به سمت جاده سلامتي و در مسير صحيح قرارگرفتن آغاز مي شود. لذا اسلام سعي دارد زماني كه معتاد تصميم و اراده به ترك كرد او را مورد حمايت مادي و معنوي و همچنين تشويق قرار دهد و بر تقويت اين تصميم و اراده بيفزايد تا به عنوان يك هدف مهم آن را دنبال كند؛ زيرا اساس مذهب رشد مي باشد. (قدتبين الرشد من الغي.../ بخشی از آيت الكرسي). لذا نيت و اراده انسان ها به سمت يك زندگي سالم، بايستي مورد حمايت جامعه قرارگيرد. شخصي كه تصميم به ترك گرفته از نظر مذهب مورد حمايت است و به ديده احترام به وي نگاه مي كنند. به منظورتقويت اراده و باقي بودن بر اين بينش ، راهكارهاي ذيل از نظر مذهب توصيه مي گردد :

- حمايت هاي مادي ومعنوي (اقوام، دوستان، حکومت).

- همنشيني و دلجوئي از وي.

- ياد آوري مكرر توانمنديهاو ارزشهاي انساني وي.

- سوق دادن ذهن او به خدا و اوليائش.

5. اصل مراقبت

رسول اكرم (ص) می فرمایند : «كلكم راع و كلكم مسئول عن رعيته»؛ شما همه ناظر و راهبر و نسبت به يکديگر مسئول هستيد. مذهب علاوه بر بكار گرفتن چهار اصل فوق، اصل مراقبت را تا حصول نتيجه نهايي ارائه مي دهد. صله رحم، رسيدگي به خويشاوندان و به جا آوردن حقوق همسايه از نشانه هاي ايمان در جامعه مي باشد. لذا يك مسلمان برای اینکه آفت هاي اجتماع دوباره به سراغ هم نوعش نرود، با او معاشرت کرده و از او حمایت می نماید و پیوسته نگران حال اوست. مذهب به مثابه مراقب دلسوزي است كه پيوسته در صدد جهت دادن افراد منحرف به سمت فطرت و طريقه حق مي باشد.

6. اصل بازسازي شخصيت

دين اسلام يكي از ادياني است كه به وحدت و يكپارچگي شخصيت معتقد است. اسلام دين توحيدي بي نظيري است، چرا كه خداوند خالق يگانه و واحد است و خلقت او نيز براساس يك نظام يكپارچه و واحد می باشد كه هر عناصر اين خلقت ضمن برخورداري از وحدت دروني به نوبه خود نقش مهمي در برپايي و هماهنگي خلقت دارد . بهترين ارزش ها يكي جان وديگري شخصيت انسان مي باشد و هر دو بالاترين مسئوليت را براي آحاد امت اسلامي به همراه مي آورد. لذا هر فردي كه تصميم دارد قدم به جاده سلامتي بگذارد، خطا و انحرافات گذشته او محو مي شود و فعاليت هاي مثبت و كوشش در راه صحيح زندگي كردن، گناهان گذشته را از بين مي برد("ان الحسنات یذهبن السیئات: خوبی ها، زشتي ها را از بين مي برد").[2] بنابر اين شخصي كه با دستورات فوق، سلامت خود را باز يافته مانند ديگر افراد جامعه ادامه حيات مي دهد و با حرمت و ارزشمندي زندگي مي كند و هيچ مسلماني اجازه كوچكترين جسارت به او را ندارد، زيرا او بازگشت به اصل خويش نموده و بر همه مسلمان ها واجب است براي او ارزش يك انسان كامل را قائل باشند. اميد است با دستورات حيات بخش اسلام بتوانيم تولدي ديگر در حيات خود و ديگران به ويژه افراد معتاد جامعه ايجاد نمائيم.[3]

بررسی علمی و دینی حرمت مواد مخدراز ضروریات وجدانی، اعتقادی، اخلاقی و اجتماعی

اسلام، عقل را گوهری می داند که همه رفتارهای فردی و اجتماعی انسان را به تعادل، جذابیّت و خداگونگی، سوق می دهد؛ از همین روست که برای آن، ارزش فراوانی قائل است و حتی قبولی عبادت های انسان را با معیار عقل می سنجد؛ مثلاً وقتی در محضر امام صادق (ع) مؤمنی را به دلیل کثرت نماز و روزه و انفاق به مستمندان می ستایند ، حضرت می پرسد: عقل او چگونه است؟ پاسخ می دهند: اعمال و گفتار ساده لوحانه دارد و بر پایه احساس عمل می کند ، نه خرد. کاستی های عقل او در گفتار و رفتارش محسوس است. حضرت فرمود: عملش صعود نمی کند؛ یعنی ارزش نماز و روزه و انفاق بر اساس عقل و خرد ارزیابی می شود، نه احساس عوامانه.

به دلیل اهمیت پاسداشت عقل و هوش است که در اسلام هر چیزی از خوردنی ها و آشامیدنی ها گرفته تا خواندنی ها و شنیدنی ها و سرگرمی ها، اگر سلامت روح و عقل را تهدید نماید حرمت مضاعف پیدا می کند؛ مانند مشروبات الکلی که قطع نظر از عوارض جسمانی، چون به مغز و عقل ضربه هولناکی وارد می سازند، حرمتی بالاتر از حرمت معمولی دارد و حدّ شرعی (هشتاد ضربه تازیانه در ملأ عام) برای شراب خوار نیز مقرّر شده است. و هم چنین است هر چیزی که موجب تضعیف اراده و غیرت انسانی و یا قساوت و بی رحمی می شود؛ مانند خوردن گوشت خوک، خون، مردار، حیوانات خفه شده و نیز حلال گوشتی که بدون نام خدا ذبح شده باشند که در قرآن به حرمت آنها تصریح شده است.[4]

به طور کلی مواد مخدّر با تمام اشکال و مواردش، اثرات خرد کننده و همه جانبه ای دارد؛ یعنی بر جسم و جان و عقل و اراده و دین و عقیده انسان ضربات سختی وارد می سازد و زندگی خانواده ها و جامعه را به سیاهی و تباهی می کشاند. افزایش قاچاق و مصرف زیاد مواد مخدّر در تمام استان های کشور، نگرانی مضاعفی را به وجود آورده است. به همین دلیل بررسی علمی و دینی آن از ضروریات وجدانی، اعتقادی، اخلاقی و اجتماعی به شمار می آید. از این رو لازم است نخست به آسیب های مواد مخدّر از نظر عقل و علم اشاره کنیم، سپس به دلایل حرمت آن از نظر فقه و قرآن بپردازیم.

آسیب های مواد مخدّر از منظرعقل

مواد مخدّر بدون تردید جسم و جان را تخدیر و تخریب می کند، اراده و غیرت را تضعیف می نماید و آدمی را به مرگ زودرس گرفتار می سازد. همه ما آشکارا مشاهده کرده ایم که جوانان سالم و با نشاط پس از اعتیاد به مواد مخدّر قیافه آنها تحلیل رفته و اندامی پژمرده، صورتی تیره و رنگ پریده و هیکلی لاغر نصیبشان شده است. اگر سوداگران نابودی و قاچاق چیان سلامتی اندکی با وجدانشان درگیر می شدند حاضر نبودند به قیمت انباشتن ثروت دنیا، فرزندان معصوم جامعه را به این وضعیت فلاکت بار بیندازند و خود هم دیر یا زود به تیر غیب از پای درآیند و یا زندانی شده و اعدام شوند. آری، هر عملی را عکس العملی و هر کنشی را واکنشی است.

از مکافات عمل غافل مشو

گندم از گندم بروید جو زجو

به راستی که اینان از انسانیت خارج شده و از حیوان هم بدتر شده اند: «اولئک کالانعام بل هم اضل».[5] قرآن می فرماید: « من قتل نفساً بغیرنفس اوفساد فی الارض فکأنما قتل الناس جمیعاً ومن احیاها فکأنما احیی الناس جمیعاً: کسی که نفس محترمی را نه به قصاص قتل کسی یا ارتکاب فسادی در زمین ، بکشد، مثل این است که تمام مردم را کشته است و هر آن کس که انسانی را زنده سازد به مثابه این است که همه مردم را زنده نموده باشد.»[6]

بدبخت تر از آنها جوانان ساده لوحی هستند که با خریدن و مصرف مواد مخدّر، بازار قاچاق چیان را رونق و گرمی می بخشند. آیا همین وضعیت ناهنجار معتادان برای حرمت اعتیاد، کافی نیست و از نظر عاقلان و عالمان، نیاز به دلیل دیگر دارد؟

زیان های مواد مخدّر از منظرعلم

با این که اثرات ویرانگر و مخرّب مواد مخدّر بر عقل و جسم معتادان، روشن است، با وجود آن، شایسته است به فلسفه حرمت آن از نگاه علم نیز اشاره کنیم .

امروز دنیای علم اثرات خرد کننده مواد مخدّر را بر مغز و اعصاب کشف کرده است. متخصصان بر این باورند که مهم ترین نقطه اثرگذار مواد مخدّر در «مغز» است. مهم ترین این اثرات، کاهش احساس درد به صورت موقّت، فعالیت مرکز تنفس، یبوست مزاج و تمایل شدید به تکرار مصرف مواد می باشد.

از میان همه مواد مرگ آفرین، هروئین، راحت تر در چربی مغز و بدن حل شده و بر خلاف مرفین و مشتقّات آن، در کوتاه ترین زمان ممکن روی مغز اثر می گذارد. به همین دلیل آثار خوشی آور و ضد درد سریع تری دارد. کدئین نیز که از مشتقّات تریاک است، به آسانی در سیستم گوارش جذب شده و در بدن تبدیل به مرفین می شود.

یکی از آثار مصرف مواد مخدّر در معتادان، کاهش جریان خون در بعضی از نواحی مغز است. اعتیاد، بیداری را کم و خواب را زیاد می کند و انسان را از کارهای روزمره محروم می سازد. از سوی دیگر با ورود مواد مخدّر سلول های مغز فرد معتاد، راکد شده وازترشح آندروفین جلوگیری می کنند. درنتیجه، درد و ناخوشی و اضطراب روحی وبی قراری زیادترمی شود و قدرت دفاعی سلول های بدن در برابر مهاجمان کاهش می یابد.

با کاهش آندروفین ها از مغز و بدن معتاد، خاصیت دشمن شکنی مونوسیت ها که از سلول های دفاعی بدن می باشند کم می شود. از همین روست که شخص معتاد نسبت به افراد سالم زودتردچارعفونت و بیماری می شود.[7]

پنجشنبه: 29 / 04 / 1402- 2 محرم الحرام 1445- 20 جولای 2023

[1] - محقق زاده ، حامد ، تأثير آموزه هاي ديني بر اعتياد چيست؟ سایت تبیان .

[2] - کامل آیه چنین است:« وَ أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ ذلِكَ ذِكْرى‏ لِلذَّاكِرِین‏» سوره مبارکه هود آیه114 .

[3] - محقق زاده ، حامد ، تأثير آموزه هاي ديني بر اعتياد چيست؟ سایت تبیان .

[4] - مائده / آیه 3.

[5] - اعراف / آیه 179.

[6] - مائده / آیه 32.

[7] - شریعتی سبزواری، محمدباقر، نگرشی براحکام اسلام و مواد مخدّر، مجله: معارف اسلامی- مهر، آبان و آذر 1385، شماره 65 .